Lao đao vì đường nhập lậu

Diện tích mía nguyên liệu giảm, giá thành cao khiến ngành mía đường khó cạnh tranh (Ảnh: H.M)

Vùng nguyên liệu giảm mạnh

Theo số liệu của Hiệp hội Mía đường Việt Nam, hiện nay, nước ta có 40 doanh nghiệp hoạt động kinh doanh, sản xuất đường (trong đó có 32 công ty sản xuất, 8 công ty thương mại); trong vụ sản xuất 2017-2018, cả nước có 37/41 nhà máy đường hoạt động (4 nhà máy Hiệp Hòa, Kiên Giang, Cà Mau và NIVL tạm ngừng hoạt động), sản lượng đường đạt 1.476.500 tấn; niên vụ 2018-2019 các nhà máy đường sản xuất được 1.173.933 tấn.

Trong khi đó, tổng diện tích mía nguyên liệu hiện đã giảm khoảng 30 – 60% so với các năm trước. Việc thiếu mía nguyên liệu buộc các nhà máy duy trì sản xuất công suất thấp. Chi phí đầu tư mỗi 1.000m2 mía khoảng 7 triệu đồng nhưng chỉ thu được khoảng 3 – 4 triệu đồng đã khiến nông dân phải bỏ ruộng vì càng đầu tư càng lỗ. Nhiều hộ dân chuyển sang trồng cây khác hoặc nuôi trồng thủy sản nhưng việc này cũng không hề đơn giản. Đã có 17/30 nhà máy đường thua lỗ, mất vốn chủ sở hữu.

Có thể so sánh, năng suất mía hiện nay của Việt Nam đang là 70 tấn/ha, trong khi đó, ở Thái Lan với điều kiện tốt hơn nhiều, thậm chí còn được nhà nước hỗ trợ chuyển đổi từ trồng lúa sang trồng mía nhưng họ cũng chỉ đạt được 72-75 tấn/ha.

Bên cạnh đó, theo lộ trình cam kết của Hiệp định Thương mại hàng hóa ASEAN (ATIGA), từ ngày 1/1/2020, mặt hàng đường từ các nước trong khối ASEAN vào Việt Nam sẽ được xóa bỏ hạn ngạch nhập khẩu, với thuế suất nhập khẩu chỉ 5%. Trong bối cảnh ngành mía đường đang chịu nhiều sức ép từ tình trạng gian lận thương mại, buôn lậu đường ngày càng gia tăng và khó kiểm soát, việc gia nhập và thực thi Hiệp định ATIGA sẽ tạo ra những áp lực rất lớn đối với ngành mía đường.

Đường lậu thành đường Việt

Theo Ban Chỉ đạo Quốc gia chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả (Ban Chỉ đạo 389), tình hình buôn lậu, vận chuyển trái phép mặt hàng đường qua biên giới vẫn tiếp tục diễn ra theo chiều hướng phức tạp, có xu hướng tăng. Đường nhập lậu vào Việt Nam chủ yếu xuất phát từ Thái Lan, qua Campuchia vào biên giới các tỉnh Tây Nam rồi đưa vào thị trường tiêu thụ. Đường lậu chủ yếu tập trung ở những tỉnh trọng điểm như thành phố Hồ Chí Minh, An Giang, Long An, Tây Ninh, Đồng Tháp, Quảng Trị, Kiên Giang, Bình Phước,…

Hoạt động buôn lậu, vận chuyển trái phép mặt hàng đường cát Thái Lan trên các địa bàn trọng điểm nêu trên diễn biến phức tạp với phương thức, thủ đoạn ngày càng tinh vi. Khi bị lực lượng chống buôn lậu phát hiện bắt giữ, các đối tượng chống trả quyết liệt, vứt hàng bỏ chạy, sử dụng bộ hồ sơ mua đấu giá đường hợp pháp để hợp thức hóa hàng lậu nhằm đối phó với các lực lượng chức năng… Vì vậy, việc bắt giữ, xử lý các đối tượng vi phạm hết sức khó khăn.

Một trong những thủ đoạn mà các đối tượng buôn lậu và gian lận thương mại đường nhập lậu sử dụng phổ biến là: thực hiện các hoạt động sản xuất, sang chiết, phối trộn đóng gói, sau công đoạn đóng bao mới, đường nhập lậu sẽ biến thành đường nội địa đem đi tiêu thụ; tham gia đấu giá đường (đưa giá rất cao mà không ai có thể cạnh tranh được) từ những đợt thanh lý hàng buôn lậu, sau đó sử dụng hồ sơ đó quay vòng cả năm cho các lô đường nhập lậu khác; đưa bao bì in trong nước, đem sang bao ở nước ngoài (thường là Campuchia) đóng hàng đường vào đó, như vậy đường nhập lậu đã có nhãn mác Việt Nam và nếu không bắt được quả tang trên biên giới, một khi đã đưa vào kho rồi thì rất khó chứng minh có phải đường nhập lậu hay không,…

Trước tình hình buôn lậu đường cát qua biên giới, nhất là tại một số tỉnh khu vực Tây Nam những năm gần đây đang có chiều hướng gia tăng, diễn biến phức tạp với số lượng ngày càng nhiều, Cơ quan Thường trực, Văn phòng Thường trực Ban chỉ đạo 389 đã xây dựng nhiều Kế hoạch đấu tranh. Theo số liệu của các lực lượng chức năng, từ năm 2018 đến hết tháng 9 ăm 2019, các lực lượng chức năng đã kiểm tra, phát hiện, xử lý hơn 876 vụ, xử phạt vi phạm hành chính hơn 1 tỷ đồng, thu giữ hơn 3.000 tấn đường trị giá trên 12 tỷ đồng. Các hành vi vi phạm chủ yếu là đường nhập lậu, vi phạm về nhãn hàng hóa, đường không rõ nguồn gốc xuất xứ.

Cần truy xuất nguồn gốc mặt hàng đường

Theo Ban Chỉ đạo 389, đường biên giới dài, rộng, nhiều kênh rạch, đường mòn, lối mở; nhiều kho hàng vẫn còn tồn tại trong khu vực biên giới đã tạo điều kiện thuận lợi cho các đối tượng buôn lậu đường thực hiện hành vi. Cùng với đó, các đối tượng ngày càng tinh vi, hợp thức đường lậu bằng hóa đơn, chứng từ, hồ sơ bán đấu giá tài sản của các lực lượng chức năng. Ngoài ra, khi đường vào trong nội địa, các lực lượng thay đổi bao bì nhãn mác của Việt Nam để đối phó với các lực lượng chức năng, gây khó khăn trong quá trình kiểm tra, kiểm soát.

Đặc biệt, hiện nay việc nhà nước cho phép cơ sở phối trộn, đóng gói, sang chiết đường mua nguồn từ các nhà máy sản xuất khác để đóng thành sản phẩm đăng ký tên cơ sở mình, trong khi các cơ sở này không trực tiếp sản xuất đường, mà chỉ mua nguyên liệu thành phẩm về phối trộn, đóng gói, sang chiết, dẫn đến khó khăn trong quản lý của các lực lượng chức năng.

Trong khi đó, do chênh lệch về giá cả của mặt hàng đường cát giữa Việt Nam – Campuchia hiện nay vẫn còn khá cao. Các quy định của pháp luật liên quan còn thiếu, sơ hở, bất cập (ghi nhãn hàng hóa đối với hàng lậu bị tịch thu bán đấu giá, giám định mặt hàng đường cát, mức khen thưởng thấp).

Để ngăn chặn đường lậu, Ban chỉ đạo 389 đề xuất đưa yêu cầu truy xuất nguồn gốc mặt hàng đường thành yêu cầu bắt buộc đối với mọi cơ sở sản xuất chế biến đường. Đề xuất sửa đổi bổ sung Luật Đầu tư, đưa các hoạt động sản xuất, sang chiết, phối trộn đóng gói đường vào danh mục ngành nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện. Xem xét đưa các hoạt động sản xuất, sang chiết, phối trộn đóng gói đường vào lĩnh vực kinh doanh thuộc lĩnh vực quản lý chuyên ngành của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn. Trong điều kiện đầu tư kinh doanh cơ sở sản xuất thực phẩm đối với mặt hàng đường phải có hợp đồng nhượng quyền sản xuất sang chiết, phối trộn, đóng gói mặt hàng đường với một đơn vị thành viên sản xuất của Hiệp hội mía đường Việt Nam.

Bên cạnh đó, Ban chỉ đạo 389 cũng đề xuất điều tra, xử lý nghiêm những công chức có hành vi bảo kê, tiếp tay cho buôn lậu và gian lận thương mại đường nhập lậu; thực hiện việc luân chuyển công chức theo đúng quy định, đặc biệt là tại các vị trí “nhạy cảm” tại các thị trường lớn dễ phát sinh tiêu cực, tham nhũng.

Cơ quan này cũng đề xuất điều chỉnh quy định thanh lý đường nhập lậu, chỉ cho phép các đơn vị có giấy phép tham gia đấu giá, trước mắt chỉ cho phép các đơn vị sản xuất của Hiệp hội Mía đường Việt Nam tham gia; Ngoài ra, đề xuất Bộ Công an hướng dẫn các địa phương liên quan thống nhất cách xử lý các phương tiện vận chuyển đường nhập lậu. Trước mắt, tạm giữ phương tiện, sau đó nếu xác định là vi phạm sẽ tịch thu…/.